Mokradła, bagna, bagniska, torfowiska zajmują ok. 4% powierzchni Polski. Stanowi to 4,4 mln hektarów. Mokradła i torfowiska to ekosystemy kluczowe dla ochrony bioróżnorodności i zasobów wody. Bagna wpływają również na poprawienie jakości i wilgotności powietrza. Zdecydowana większość z prawie 50 tysięcy torfowisk występuje na północy kraju, głównie na pobrzeżu Bałtyku, Mazurach i Kurpiach. Najsłynniejsze z nich to rozlewiska Biebrzy i Noteci. W pobliżu Warszawy coraz bardziej znane jest Bagno Całowanie.
Większość bagnisk to tzw. torfowiska niskie, czyli takie, które powstają w obniżeniach terenu, np. w dolinach rzecznych. Zasilają je wody rzek, strumieni i wody gruntowe; niekiedy wody powodziowe. W zależności od źródła zasilania wodą, torfowiska niskie dzielą się na: torfowiska darniowe, zasilane ciągłym dopływem wód podziemnych; torfowiska szuwarowe, zasilane zarówno wodami podziemnymi, jak i powierzchniowymi; torfowiska leśne, stanowiące końcowe stadium torfowisk szuwarowych, zasilane wodami podziemnymi; torfowiska źródliskowe, powstające w miejscach wypływu wód podziemnych (źródeł, wycieków).
Ekosystemy bagienne stanowią ważny regulator klimatu
Torfowiska pełnią wiele ważnych funkcji, takich jak retencja wód gruntowych i powierzchniowych, filtrowanie poprzez wychwytywanie związków azotu i fosforu, oraz regulacja klimatu, gdyż asymilowany przez rośliny węgiel zostaje unieruchomiony w złożach torfu, przez co zmniejsza się pula węgla atmosferycznego.
Jednocześnie, torfowiska niskie należą do najbogatszych w gatunki ekosystemów strefy umiarkowanej. Jest z nimi związana znaczna liczba gatunków rzadkich i ginących, z których wiele ma centrum zasięgu biogeograficznego w Europie Środkowej, a zatem ich ochrona w Polsce powinna być uznawana za priorytet.
Torfowiska to także jedne z najszybciej zanikających ekosystemów naszej strefy klimatycznej; ulegają one postępującej degradacji wskutek zmian warunków hydrologicznych, głównie w wyniku przeprowadzonych przed laty melioracji) oraz zmian sposobów użytkowania. Zdegradowane torfowiska stają się źródłem CO2 w ilościach porównywalnych do największych elektrowni cieplnych. Maleje również znaczenie bagna w retencjonowaniu wody.
Obecnie podejmowane są próby odtwarzania torfowisk, czyli ponownego napełniania ich wodą.
Jak zużywamy torfowiska?
Ludzie zawsze byli związani z bagnami. Klimat środkowej Europy charakteryzuje się dużą zmiennością w ciągu roku. Okresy suche wymieniają się z okresami mokrymi. Łagodna temperatura zawsze sprzyjała rozwojowi szaty roślinnej. To dzięki temu przyroda utworzyła na obszarach rozlewisk najpierw bagna, a potem torfowiska. Bogata roślinność bagnisk i ich bioróżnorodność stanowiła zawsze łakomy kąsek dla człowieka. Podmokłe łąki pozwalały nie tylko na ich uprawę, ale również na wypas bydła a po wysuszeniu, na użycie torfu jako opału lub materiału budowlanego.
Większość torfowisk w Polsce została osuszonych w latach 70. ubiegłego wieku. Było to spowodowane dążeniem władz komunistycznej Polski do pozyskania jak największych obszarów gruntów. Szczególnie, że kraj borykał się wtedy z permanentnymi brakami w zaopatrzeniu w żywność.
W wyniku osuszania powstawały grunty o wysokiej zawartości próchnicy. Obszary te służyły głównie do wypasu bydła i do pozyskania siana. W latach 90. popyt na mięso znacząco spadł. W 1974 roku w Polsce było 19,2 miliona sztuk bydła, w 2022 tylko 6,4 miliona. Zmienił się także rodzaj pasz w żywieniu bydła.
Osuszone bagna pozostały
Dziś te tereny są użytkowane jako łąki kośne, głównie dla podtrzymania dopłat z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Struktura rolnictwa również się zmieniła. Powiększyła się przeciętna wielkość gospodarstw i niektóre torfowiska zostały całkiem porzucone ze względu na nieopłacalność ich uprawy.
Dlatego Centrum Ochrony Mokradeł zaproponowało przywrócenie poprzedniej roli bagnisk, jako regulatora klimatu i ostoi bioróżnorodności. Pierwsze takie próby podjęto na obszarze ok. 30 ha torfowisk między jeziorami Łuknajno, a Tałty. Obszar ten położony niedaleko Mikołajek jest zarządzany przez wielu właścicieli, w tym także rolników indywidualnych.
Obszar ten był meliorowany jeszcze na początku XX wieku, potem po II Wojnie Światowej władze polskie zintensyfikowały te działania. W wyniku prac melioracyjnych grubość warstwy torfu zmalała o około 2 metry.
Torfowiska na nowo
Teraz powstała możliwość przywrócenia torfowisk do ich poprzedniego stanu. Centrum Ochrony Mokradeł (CMOK) przygotowało program wsparcia dla rolników użytkujących mokradła, tak by wyjęcie ich spod użytkowania rolniczego i ponowne nawodnienie odbyło się bez szkody dla ich właścicieli.
W listopadzie 2023 w Stacji Badawczej Uniwersytetu Warszawskiego na jeziorem Łuknajno odbyło się spotkanie przedstawicieli Centrum Ochrony Mokradeł z właścicielami gruntów na obszarze nad jeziorem. Zaproponowano wprowadzenie systemu sprzedaży kredytów węglowych ze zaniechanie uprawy i nawodnienie torfowiska.
Kredyt węglowy to tona ekwiwalentu dwutlenku węgla, która nie została uwolniona
Kredyt węglowy to tona ekwiwalentu dwutlenku węgla, która nie została uwolniona do atmosfery. System kredytów pozwala osiągnąć dodatkowy zysk tym przedsiębiorstwom, które aktywnie ograniczają emisję CO2 do atmosfery. Kredyty kupowane są przez „trucicieli”, co pozwala im na wydłużenie okresu przygotowawczego. Są to instrumenty finansowe, oparte na pomiarze, redukcji gazów cieplarnianych i certyfikacji. Celem takiego systemu jest zatrzymanie CO2 np. w glebie i ograniczenie jego emisji. System działający dla firm i krajów został przeniesiony na poziom rolnictwa.
Dzięki temu możliwe jest uzyskanie dodatkowego dochodu za zaniechanie uprawy torfowiska.
Rolnik, który podniesie poziom wód gruntowych na swoim torfowisku, może sprzedać powstrzymane w ten sposób emisje. Według specjalistów z CMOK możliwe jest uzyskanie dodatkowego dochodu powyżej 1000 zł z hektara.
Proces budowy (odbudowy) zastawek, lub nawet zasypywania rowów nie oznacza całkowitego zalania pola (tylko do poziomu 10-15 cm poniżej powierzchni). Pozwala to na dalsze użytkowanie bagniska, przez około 5 lat i uzyskiwanie dopłat z ARiMR. Możliwe jest również wprowadzenie nowych upraw, jak np. pałka wodna, lub trzcina, jak również zachowanie wypasu bydła.
Rolnik, który chciałby skorzystać z takich możliwości zobowiązany jest do podpisania umowy z firmą obsługującą kredyty węglowe na okres nie krótszy niż 10 lat.
Informacje
Więcej informacji znajdą państwo na stronach bagna.pl i w broszurze przegotowanej przez CMOK.
Zapraszamy do kontaktu z Centrum Ochrony Mokradeł: Żwirki i Wigury 101 lok. 1.135, 02-089 Warszawa, (budynek Centrum Badań Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego), mail: cmok@bagna.pl, telefon: 737 333 736.
Autor: Jacek Pietrusiak, Fundacja Wspomagania Wsi, grudzień 2023
Zobacz również
